Polen: zeker van voedselzekerheid?

Polen dient vaak als voorbeeld van een succesverhaal in Europa, met diens zesentwintig jaar onafgebroken economische groei. Alleen al in 2017 en de eerste helft van 2018 groeide de economie met meer dan 5%. Inmiddels is Polen de zesde economie van de EU, de 24e economie wereldwijd, sinds 2009 wordt het door de Wereldbank geclassificeerd als een land met hoog inkomen. Maar hoe ziet de voedselzekerheidssituatie in Polen eruit, met deze veelbelovende ontwikkelingen in het achterhoofd?

Polen is een van de Europese landen waar volgens de GLOBAL FOOD SECURITY INDEX de voedselzekerheid de afgelopen jaren is toegenomen. Deze index, gepubliceerd door THE ECONOMIST, neemt onder andere voedselveiligheid, -kwaliteit en –beschikbaarheid mee bij de beoordeling van 113 landen (zowel ontwikkelde als ontwikkelingslanden). Polen heeft de afgelopen jaren zijn score ieder jaar verbeterd en bereikte de 26e positie in 2018. Nederland staat op de 5e plaats, Frankrijk op de 10e en Duitsland op de 11e plaats. Singapore neemt de 1e plaats in.

Polen dankt zijn 26e plaats in de GLOBAL FOOD SECURITY INDEX aan de goede scores op het gebied van toegang tot financiering voor boeren, voedselveiligheidssystemen en voedselstandaarden (in lijn met EU-regelgeving). Daarnaast leven relatief weinig mensen onder de wereldwijde armoedegrens. De grootste verbetering ten opzichte van andere landen, werd genoteerd op het gebied van overheidsuitgaven voor onderzoek in en ontwikkeling van de landbouw.

Voedselzekerheid

Goede prestaties Poolse landbouw

Een van de drijvende krachten achter de groeiende Poolse economie vormen de landbouw en de levensmiddelenindustrie. De landbouw en de levensmiddelenindustrie groeiden de afgelopen zesentwintig jaar in productie, productiviteit en waarde. Gedreven door de economische transitie die Polen in de jaren ’90 doormaakte, versterkt door EU fondsen na EU toetreding in 2004 die een moderniseringsslag mogelijk maakte, heeft Polen zich inmiddels getransformeerd van een netto-importeur in een netto-exporteur van landbouwproducten. De jaarlijkse export van landbouwproducten is vervijfvoudigd sinds de toetreding en bedraagt inmiddels ruim 25 miljard EUR.

Polen bezet qua landbouwareaal de 4e plaats in de Europese Unie, inmiddels is het uitgegroeid tot de grootste Europese producent van appels, pluimveevlees, bevroren groente en fruit, diverse bessensoorten en champignons. Ook de productie in de glastuinbouw en zuivelsector groeien hard. Als Polen erin geslaagd is de Afrikaanse Varkenspest onder controle te krijgen, biedt ook de varkenssector groeikansen. Resumerend, Polen is qua productie en consumptie van agrarische grondstoffen uitgegroeid tot een zelfvoorzienend land met een voedselproductieoverschot.

Voedsel in Polen is betaalbaar

Poolse voedselprijzen behoren tot de laagste in de EU, blijkend uit de prijsniveau-index van Eurostat (voor 2017 was dit 65, ten opzichte van de EU-28 waarvoor 100 staat).

Onderzoek uit 2010-2015 laat tevens zien dat de prijzen van voedingsmiddelen en niet-alcoholische dranken sneller daalden dan woon- en energiekosten. Een gemiddeld Pools huishouden geeft 24% van zijn budget uit aan levensmiddelen. Maar, dit heeft ook een keerzijde. Door goedkoper voedsel neemt het risico op voedselverspilling toe. Uit Europese schattingen van 2006 blijkt dat er ieder jaar 9 miljoen ton voedsel wordt verspild in Polen, waar hier uitgebreider op ingegaan wordt.

Klimaatverandering ook van invloed op Poolse landbouw

Hoewel het succesverhaal en de modernisering en ontwikkeling van de landbouwsector in Polen doorgaat, wordt ook de Poolse landbouw in de toekomst met uitdagingen op het gebied van klimaatveranderingen geconfronteerd. Klimaatverandering zal invloed hebben op neerslag, temperaturen en de hoeveelheid droge en natte perioden in Polen, volgens het KLIMADA-project. De voorspellingen laten een stijging van de gemiddelde jaartemperatuur zien, maar ook kortere perioden met temperaturen onder 0°C (van 2011-2020 tot 2071-2090 32 dagen minder), 16 extra dagen met temperaturen boven 25°C. Dit resulteert in een verlengd groeiseizoen (met 30 dagen), wat, ondanks lichte stijging van het aantal neerslagdagen langere periodes van droogte zal kennen. De invloed van het klimaat zal ook voelbaar zijn in de opbrengsten van gewassen. Uit prognoses blijkt dat (afhankelijk van het gekozen scenario) de gemiddelde gewasopbrengsten met 5% tot 10% zullen dalen in centraal Polen, tussen -5% en + 5% zullen bedragen in het noorden van Polen, en tot 15% zullen afnemen in Zuidwest-Polen, in vergelijking met de opbrengsten tussen 1961-1990.

(BODEM)OPLOSSINGEN: ter voorkoming toekomstige voedselonzekerheid als gevolg van klimaatverandering

Voedselzekerheid
Bron: FAO 2017

In Polen leeft 13% van de bevolking al op gedegradeerd land. Landdegradatie kent een veelvoud aan oorzaken, waarbij in Polen vooral bodemerosie en water gerelateerde problematiek ten grondslag liggen. De status van de Poolse bodem is daarmee een katalysator/additioneel risico voor de mate van invloed van klimaatverandering op de Poolse landbouw.

Aandacht voor waterbeheer in Polen is gerechtvaardigd. De afgelopen jaren werd Polen al vaker geconfronteerd met droge periodes en de gevolgen ervan. Polen is ook geclassificeerd als land met “waterstress”: de totale hernieuwbare watervoorraden zijn slechts 1.567 m3 per capita per jaar. De recente droogte van 2018 veroorzaakte aanzienlijke verliezen in o.a. granen, mais en veldgroenten. De schade wordt geraamd op ca. 3,6 miljard PLN en zeker 130 000 Poolse boerderijen zijn getroffen (9). Een efficiënt werkend systeem van verzekeringen ontbreekt, waardoor de Poolse overheid ca. 1,5 miljard PLN beschikbaar heeft gesteld om getroffen boeren te compenseren.

Voedselzekerheid

Focus op irrigatie

Watertekorten in de bodem doen zich ook al in reguliere zomers voor, doordat de evapotranspiratie groter is dan de neerslag op landbouwgronden(10). Dit fenomeen wordt versterkt onder klimaatverandering. Vooral aardappelopbrengsten zullen sterk dalen als gevolg van dergelijke toenemende watertekorten.  

Een hernieuwde focus op irrigatiemaatregelen wordt dan ook door de Poolse overheid onderkend. Recent zijn wijzigingen voorgelegd binnen het plattelandsontwikkelingsplan, gericht op het vergroten van mogelijkheden van irrigatieprojecten. Dit moet bijdragen aan het vergroten van het aandeel geïrrigeerd landbouwareaal, dat in de loop der jaren is afgenomen tot ca. 0,7% van de landbouwgrond (FAO-schattingen, bevestigd door Poolse wetenschappers).

Daarnaast vormt winderosie een van de grootste bedreigingen voor de Poolse bodem. Maar liefst 45,2% van de totale bodem is hiervoor vatbaar, waarmee Polen zich schaart bij de groep EU-landen met het percentueel grootst vatbare gebied voor winderosie. Op de lange termijn nemen door bodemerosie de gehaltes van organische stof en voedingsstoffen in de bodem af. Doordat de Poolse bodem al een hoge mate van zanderigheid kent, maakt verdere afname van organische stof Poolse bodems extra kwetsbaar. Klimaatverandering, langere droge periodes en gemiddeld hogere temperaturen zullen in de toekomst serieuze uitdagingen vormen voor de landbouwproductiviteit.

Om voedselonzekerheid in tijden van klimaatverandering in Polen te ondervangen, lijkt investeren in de bodem een waardevol idee. Het verhogen van de organische stof in de bodem kan helpen bij waterretentie gedurende het gehele jaar, daarnaast kan het bijdragen aan een toename van voedingsstoffen in de bodem waardoor betere opbrengsten gerealiseerd kunnen worden. Ook het stimuleren van duurzame en meer circulaire landbouw en beperken milieubelasting van landbouwactiviteiten draagt bij aan de beperking van klimaatrisico’s alsook aan de weerbaarheid van bodems in een veranderend klimaat.

Andere mogelijkheden zijn het gebruik van gewassen en variëteiten die beter gedijen in hogere temperaturen en drogere condities, toepassing van precisielandbouw of het gebruik van nieuwe grondbewerkingstechnieken.

Marit van der Hoek en Katarzyna Kowalczewska
Landbouwteam Polen
Twitter: @AgriWarsaw

November 2018