Naast het Amazonegebied zijn er nog veel andere cruciale biomen in Zuid-Amerika. Deze gebieden zijn van groot belang voor biodiversiteit en voedselzekerheid; in de regio, wereldwijd, én voor Nederland. Dit jaar zullen we in een reeks artikelen aandacht besteden aan deze belangrijke biodiversiteitshotspots. Het doel is om inzicht te geven in de waarde van deze biomen en te bepalen hoe Nederlandse kennis en expertise kunnen bijdragen aan hun behoud, herstel en duurzaam gebruik. Ditmaal in de schijnwerpers: de Pantanal.
Beeld: Wikipedia
Ligging van het Pantanal bioom, midden in het Zuid-Amerikaanse continent.
De Pantanal is een van de grootste aaneengesloten wetlands ter wereld en een ecologische parel van Brazilië. Met een oppervlakte van circa 150.000 km², bijna 4 keer zo groot als Nederland, strekt het gebied zich uit over de staten Mato Grosso en Mato Grosso do Sul. De Pantanal reikt zelfs tot in delen van Bolivia en Paraguay. Het staat internationaal bekend om diens indrukwekkende biodiversiteit en unieke landschappen, maar speelt ook een belangrijke rol in de Braziliaanse agrarische sector. Voor Nederland biedt de Pantanal zowel kansen voor duurzame samenwerking als een waarschuwing over de grenzen van intensieve productiesystemen in een veranderend klimaat.
Een door water gevormd habitat
Anders dan tropische regenwouden zoals het Amazonegebied is de Pantanal een seizoensgebonden overstroomd ecosysteem. De perioden van overstromingen en droogte worden beïnvloed door regenval in de bovenloop van de rivieren uit het Cerrado-hoogland. Tijdens het regenseizoen komt een groot deel van de vlakte onder water te staan. Dit creëert een mozaïek van meren, overstroomde graslanden, galerijbossen en hoger gelegen droge gebieden. Deze cyclus bepaalt de vruchtbaarheid van de bodem, de groei van vegetatie, de beschikbaarheid van voedsel voor dieren en de verspreiding van menselijke activiteiten.
Deze waterdynamiek is cruciaal voor het behoud van het ecosysteem. De Pantanal herbergt meer dan 4.700 soorten planten en dieren, waaronder jaguars, reuzenotters, kaaimannen, tapirs, capibara’s, hyacinthara’s, jabiroes en een enorme diversiteit aan amfibieën en vissen. Veel van deze soorten komen alleen in de Pantanal voor, zogenaamde endemische soorten, of worden met uitsterven bedreigd. De regio is bovendien een belangrijk trekgebied voor vogels en bevat wetlands die internationaal erkend zijn vanwege hun belang voor mens en planeet. Qua natuurbehoud dus een sleutelregio voor natuurbehoud in Zuid-Amerika.
Beeld: Eva Langeler
Veeteelt in de Pantanal
Landbouw in harmonie met de natuur
Naast een bron van ecologische rijkdom is de Pantanal ook een productief landschap. De economische basis van de regio stamt uit de 18e eeuw en wordt gekenmerkt door extensieve rundveeteelt. Dit wordt nog steeds op traditionele wijze uitgevoerd. Er zijn duizenden geregistreerde boerderijen met miljoenen runderen die grazen op natuurlijke weiden, met lage dichtheid en minimale impact op bodem en vegetatie.1 Het beheer houdt in veel gevallen rekening met de natuurlijke ritmes van overstromingen en droogte. Dit model maakt een zeldzame vorm van co-existentie tussen landbouw en natuurbehoud mogelijk.
Mechanische landbouw komt minder voor in het overstroomde deel van de Pantanal, vanwege natuurlijke beperkingen van bodem en infrastructuur. Toch rukt de intensieve landbouw op aan de randen van het gebied. Dit gebeurt met name in hoger gelegen plateaus, waar monoculturen zoals soja en maïs worden verbouwd. De uitbreiding van intensieve landbouw verstoort waterstromen, bevordert erosie en sedimentatie van rivieren en stimuleert het gebruik van pesticiden en kunstmest die via afspoeling in het ecosysteem terechtkomen.
Beeld: Eva Langeler
Toenemende milieudruk
De afgelopen jaren is de Pantanal geconfronteerd met een verontrustend niveau van milieudegradatie. Klimaatverandering en menselijke activiteiten verstoren het hydrologisch evenwicht in de regio. Ontbossing in de bovenloop, dammen in zijrivieren, ongecontroleerd watergebruik en langdurige droogteperiodes hebben de intensiteit en frequentie van de seizoensgebonden overstromingen doen afnemen. Dit heeft negatieve gevolgen voor de bodemvruchtbaarheid, vegetatieherstel en de levenscycli van vele soorten.
Een van de meest zichtbare gevolgen van deze verstoring is de drastische toename van branden. In de eerste helft van 2024 is 468.000 hectare verloren gegaan door branden— vijf keer zoveel als het historisch gemiddelde. Om het in perspectief te plaatsen: dit staat gelijk aan 11% van het totale grondgebied van Nederland. De combinatie van droge vegetatie, harde wind, extreme hitte en gebrekkig vuurbeheer heeft gecontroleerde branden doen escaleren tot grootschalige bosbranden. Dit wordt vrijwel altijd veroorzaakt door menselijk toedoen, met ontbossing en landgebruik als voornaamste drijfveren: uit onderzoek blijkt dat 99% van de brandhaarden in Brazilië hieraan te wijten is.2
De branden treffen niet alleen flora en fauna, maar ook boeren die hun weidegrond, infrastructuur en productiviteit verliezen. Bovendien leiden stijgende temperaturen en onvoorspelbare regenpatronen tot verstoring van traditionele veeteeltsystemen, waardoor de veerkracht van bedrijven afneemt en economische risico’s toenemen.
Beeld: Eva Langeler
Institutionele uitdagingen en innovatieve kansen
Het beheer van de Pantanal is complex. De wateren van het gebied worden juridisch beschouwd als binnenwateren onder jurisdictie van de Braziliaanse marine. Het management hiervan vereist samenwerking tussen verschillende overheidsinstanties — de marine, het nationale wateragentschap (ANA), het milieubureau IBAMA, regionale overheden en gemeenten. Deze institutionele versnippering bemoeilijkt een gecoördineerde aanpak van milieuproblemen zoals branden en extreme droogte. Daarnaast valt een gedeelte van de Pantanal binnen de landsgrenzen van Bolivia en Paraguay, wat verdere coördinatie vergt voor een integrale aanpak.
Er zijn ook een aantal positieve ontwikkelingen. Zo zijn er enkele Tri-nationale initiatieven tot stand gekomen: van NGOs (bijvoorbeeld Observatório Pantanal) en de betrokken nationale overheden (bijvoorbeeld Declaração Trinacional de 2018 en de Projeto Balanço Hídrico Pantanal van 2023). Programma’s zoals Fazenda Pantaneira Sustentável van Embrapa, de Braziliaanse agrarische onderzoeksorganisatie, zetten in op het waarderen van extensieve veeteelt met lage milieu-impact via certificering en fiscale prikkels. Regeneratieve landbouw, betalingen voor ecosysteemdiensten, ecotoerisme en technologische innovaties voor water- en klimaatmonitoring winnen aan terrein. Ook worden lokale gemeenschappen, vrijwilligersbrigades en maatschappelijke organisaties steeds vaker betrokken bij brandpreventie en natuurbescherming.
Noemenswaardig is dat de Braziliaanse Senaat in maart 2025 de “PEC van het Pantanal” heeft goedgekeurd. Dit is een grondwetswijziging die de Pantanal erkent als nationaal erfgoed, net zoals het Amazonewoud, het Atlantisch regenwoud en andere strategische biomen. De wijziging heeft als doel het behoud en het duurzame gebruik van de regio te versterken, met name vanwege het toenemende risico van natuurbranden. Het is nu aan het Congresso Nacional om de wijziging goed te keuren, waarna de president de wijziging ondertekent en de wet in werking treedt.
Kansen voor samenwerking met Nederland
De Pantanal staat symbool voor een wereldwijde uitdaging: hoe brengen we natuurbehoud, economische ontwikkeling en klimaatadaptatie met elkaar in balans?
Tegen deze achtergrond kunnen Nederlandse bedrijven en instellingen uit de agrofood- en milieusector een belangrijke rol spelen in een duurzame toekomst voor de Pantanal. Nederland beschikt over internationaal erkende expertise in waterbeheer en -innovatie, duurzame landbouw en ecologische certificeringen. Kansen voor samenwerking liggen in onder meer:
- Partnerschappen met boerderijen en coöperaties die streven naar internationale certificering en duurzame praktijken;
- Technologieoverdracht voor watermonitoring, satelliettoepassingen en klimaat adaptief beheer;
- Ontwikkeling van waarschuwingssystemen en brandbestrijding, zowel op de grond als vanuit de lucht;
- Milieueducatie en technische training van lokale gemeenschappen;
- Investeringen in duurzame waardeketen, met traceerbaarheid en meerwaarde voor Pantanal-producten zoals duurzaam rundvlees, honing van inheemse bijen, ambachten en ecotoerisme.
Nederlandse betrokkenheid in de Pantanal kan via het Landbouw Attaché Netwerk (LAN) worden versterkt. Ook onderzoeksinstellingen, handelsmissies, klimaatfinanciering en platforms voor sectoroverschrijdende innovatie kunnen hierin een belangrijke rol spelen. Investeren in duurzame oplossingen voor deze regio brengt een bijdrage aan het behoud van een van de belangrijkste ecosystemen ter wereld, én een strategische stap naar een veerkrachtige en internationaal gewaardeerde voedselketen.